صنایع بالادستی: وسیله یا هدف توسعه

پایگاه خبری فولاد ایران - در سه دهه گذشته، به نام توسعه اقتصادی و تولید، تمرکز دولت ها بر روی رشد و گسترش صنایع بزرگ بالادستی (اغلب شبه دولتی) بوده و در روند مستمری صنایع پایین دستی تضعیف و تحدید شده اند. در ماه های اخیر، در خصوص تحریم های صادراتی صنایع بالادستی مانند فولاد بزرگ نمایی شد، هر چند که این تحریم ها می تواند برای اقتصاد کشور و به ویژه صنایع پایین دستی یک فرصت باشد. فرصت پیش رو این است که به جای صادرات محموله های بزرگ آهن و فولاد خام (کم ارزش) به بازارهای معدود، این مواد خام و اولیه به کالاهای نهایی پر ارزش تبدیل شده و به بازارهای متعددی صادر گردد. هم اکنون تولیدکنندگان بزرگ فولاد جهان مانند چین (با سهم صادرات آهن و فولاد ۸.۸ درصد از کل تولید) و هند (۱۵.۶ درصد) سهم کمی از تولید فولاد خود را صادر می کنند.

🌀 پرسش کلیدی این است که چرا هیچ اقتصادی در پی صادرات مواد خام و اولیه مانند آهن و فولاد نیست؟ 

۱- این صنایع آب بر و آلوده کننده هستند و دوستدار محیط زیست نیستند.

۲- این صنایع خیلی سرمایه بر هستند و به سرمایه گذاری زیادی هم در صنعت و هم در زیرساخت ها (مانند نیروگاه های برق و تامین آب) نیاز دارند.

۳- این صنایع اشتغالزا نیستند.

۴- این صنایع ارزش افزوده کمی ایجاد می کنند.

۵- محصولات صادراتی آنها کم ارزش هستند (بهای واحد صادراتی پایین) و منجر به قدرت و توان صادراتی جهانی بالا نمی شوند.

۶- این محصولات صادراتی راهبردی نیستند و به سادگی تحریم می شوند (مانند تحریم آمریکا بر روی صادرات آهن و فولاد)

🌀 اگر صنایع بالادستی مانند آهن و فولاد (مثلا در چین یا هند) توسعه پیدا می کند، به این دلیل است که:

۱- زیرساخت های کشور ایجاد و طرح های عمرانی و صنعتی اجرا شود.

۲- صنایع پایین دستی ایجاد شوند که با سرمایه گذاری به مراتب کمتر، ارزش افزوده و اشتغال به مراتب بالاتر ایجاد کنند.

۳- با صادرات صنایع پایین دستی پر ارزش (با بهای واحد صادراتی بالا)، قدرت و توان صادراتی جهانی بالا ایجاد شود.

۴- با تولید محصولات راهبردی و مشارکت در زنجیره های ارزش جهانی، نفوذ و حضور اقتصادی ایجاد گردد.

🌀 یکی از معضلات بزرگی که تولیدکنندگان پایین دستی کشور (و به ویژه صنایع کوچک و متوسط) با آن روبرو هستند، گران فروشی، کم فروشی و اختلال در عرضه توسط بنگاه های بزرگ بالادستی است. در همین شرایط دولت با اعمال تعرفه های وارداتی (معمولا بالاتر از کشورهای دیگر) و همچنین اخذ مالیات ارزش افزوده و اعمال هزینه ها و موانع دیگر، قیمت تمام شده مواد اولیه وارداتی را بالا برده و غیر رقابتی می کند. نظر به این که بنگاه های بزرگ صنایع بالادستی اصولا شبه دولتی (خصولتی) و بنگاه های معمولا کوچک و متوسط صنایع پایین دستی خصوصی هستند، در نتیجه معمولا دولتها از صنایع بالادستی (به زیان صنایع پایین دستی) حمایت می کنند. در اقتصاد رانتیر نفتی ایران که مزیت طبیعی آن وجود منابع خام و اولیه و انرژی می باشد، همه منافع و رانت ناشی از این منابع نصیب صنایع بالادستی می شود و به تناسب ایجاد اشتغال و خلق ارزش افزوده اقتصادی در طول زنجیره های عرضه صنعتی توزیع نمی گردد. در نتیجه با توجه به تولید مواد کم ارزش و اشتغالزایی و ارزش افزوده پایین، اقتصاد صنعتی ایران دچار مشکلات ساختاری (۱) رشد پایین و کم کیفیت، (۲) سهم کم ایجاد اشتغال مولد و (۳) سهم پایین در زنجیره های ارزش و تجارت جهانی شده است.

◀️ نظر به تسلط صنایع بالادستی شبه دولتی (مانند فولاد و پتروشیمی) و رانت ها و منافع عظیمی که ایجاد می شود، متاسفانه در ایران عامل توسعه (صنایع بالادستی) تبدیل به هدف توسعه شده است.

اقتصادایران