پایگاه خبری فولاد ایران –مجموع خودروهای
داخل یک شهر را در نظر بگیرید. این خودرو ها یا در تردد اند ویا پارک شده اند. تبدیل
وضعیت از پارک به تردد و به عکس از تردد به پارک به آسانی مقدور است. با این وجود فقط
یکی از دو وضعیت تردد یا پارک برای هر خودرو ممکن است و وقوع همزمان هر دو ناممکن.
حال فرض کنید به ناگهان به دلیل زلزله همه شهروندان تصمیم بگیرند
شهر را ترک کنند. تمامی خودروهای پارک شده به حرکت درمی آیند. نتیجه اینکه از حالت
تعادلی که بخشی از خودروها پارک و مابقی در حال تردد بودند خارج شده و به تعادل جدید
می رسیم که همه خودروها در تردد هستند. این تعادل جدید شدیدا ناکاراست چون شهر به دلیل
ترافیک قفل شده و معابر هم به پارکینگ تبدیل می شوند. عکس حالت فوق نیز ممکن است که
مثلا برای کنترل ترافیک، حکومت خروج هر گونه خودرو را تا اطلاع ثانوی قدغن کند. طبیعی
است در دوران قدغن، ترافیک صفر خواهد بود ولی تقاضای سفر در طول این دوران جمع شده
و پس از آزادسازی، با هجوم خودروها به معابر مجددا به تعادل ناکارای قفل شدگی می رسیم.
پول وسیله ای است در اختیار شهروندان که کارکردی شبیه خودرو در
مثال فوق دارد. پول ممکن است در حسابهای هزینه زا یا غیردیداری بانکها پارک شود که
در این حالت به آن سود تعلق می گیرد. برخی اقتصاددانان این نوع خاص از پول را تحت عنوان
"شبه پول" می شناسند. در حالت دیگر پول در اقتصاد گردش می کند. این گردش
ممکن است فیزیکی باشد که شامل اسکناس و مسکوک می شود یا در حسابهای جاری بانکها جابه
جا شود که به آنها حسابهای دیداری نیز می گویند. برخی اقتصاددانان تنها مجموع پول فیزیکی
و مانده حسابهای دیداری را "پول" می نامند. نکته مهم در این است تبدیل پول
به شبه پول و عکس آن به سادگی ممکن است. در اقتصاد تعادلی میان حجم پول و شبه پول برقرار
است که اگر به هر دلیل این تعادل به هم بخورد شاهد بحران خواهیم بود.
در اقتصاد ایران برای سالیان متمادی تعادلی میان "پول"
و "شبه پول" حاکم بود. تا اینکه سیاستگذار اقتصادی دولت امید برای مقابله
با ازدحام پولی (تورم) تصمیم به حبس منابع در حسابهای هزینه زا (دیداری) بانکها گرفت.
طبیعی است که در سالهای قدغن پولی که به مدد نرخهای بهره بالا و ایجاد رکود کاذب در
بازار ممکن گشت از ترافیک پولی (تورم) خبری نبود. ولی روزی که به هر بهانه ای قدغن
بشکند تقاضای انباشته مبادلاتی به بازار خواهد آمد و آنگاه نه تورم معمولی که قفل شدگی
را شاهد خواهیم بود.
در روزهای اخیر ارز نقش کاتالیزور یا محلل را برای تغییر مسیر
کارکرد پول از "ذخیره ارزش" (پارک شده در حسابهای غیردیداری) به "ابزار
مبادله" (تردد میان حسابهای دیداری) بازی کرده است. در این شرایط تعادل میان دو
کارکرد پول به هم خورده و شرایط بغرنجی را برای اقتصاد شاهد خواهیم بود.
با این حال این آخر ماجرا نیست. در اینجا نه تنها رقابتی میان
حسابهای دیداری و غیردیداری شکل می گیرد بلکه میان "پول ملی" و "ارز
خارجی" نیز رقابتی در گرفته است. در این حالت آحاد اقتصادی به ارز خارجی به چشم
ملجاء برای "ذخیره ارزش" نگریسته و به پول ملی را تنها "ابزار مبادله"
می دانند. به زبان علمی سرعت گردش "ارزخارجی" در بازار داخلی به صفر میل
کرده و در مقابل سرعت گردش پول ملی میان حسابهای دیداری شدیدا افزایش می یابد. در این
حالت دیگر نمی توان رابطه معنا داری میان کل نقدینگی داخلی و ارز خارجی در دسترس در
بازار داخل برقرار نمود. چرا که افراد به محض یافتن ارز اقدام به خرید و انباشت آن
می کنند . عرضه ارز خارجی هر روز کمتر و تقاضای مبادلاتی پول ملی هر روز بیشتر خواهد
شد. در این زمان بخش عمده شبه پول به پول تبدیل خواهد شد. پس نرخ ارز و نرخ تورم همزمان
رو به فزونی خواهد گذارد که البته هیچیک از این دو علت دیگری نیست. بلکه مشکل ناشی
از اختناق و قدغن و حکومت نظامی چندساله پولی بود که اکنون انرژی عظیم خود را آزاد
کرده است.
درس سوییسی
چاره کار کشتن هر گونه انگیزه سوداگرانه در بازار است. چگونه؟
فاما برنده جایزه نوبل بازاری را کارا می داند که به اطلاعات فورا واکنش نشان می دهد.
بازاری که به آرامی خود را با اطلاعات موجود وفق می دهد نه عادلانه است و نه کارا.
سه سال پیش در چنین روزهایی وقتی بانک مرکزی سوییس به ناگهان سیاست سقف 1.20 را در
برابر یورو برداشت وضعیت هولناکی در بازارهای ارز پیش آمد. درعرض چند ساعت ارزش فرانک
سوییس در برابر یورو 30 درصد (بله درست است 30 درصد و نه 3 درصد یا 3/0 درصد) بالا
رفت. اما از روز بعد آرامش در بازارها حکم فرما شد. اگر روش ایرانی (مماشات با مشکل)
را به کار می گرفتند نیروهای سوداگرایانه دربازارهای ارز به کار می افتاد و تلاطمات
تا مدتها ادامه می یافت که خسارات جبران ناپذیری را به نظام اقتصادی سوییس وارد می
آورد.
نیک گفتار