پایگاه خبری تحلیلی
فولاد (ایفنا)- دلیل پیشرفت‌های علمی و
صنعتی آمریکا در ۱۵۰
سال اخیر، به‌کارگیری اقتصاد مقاومتی است... البته آمریکایی‌ها این اندیشه را در
جهت مادی‌گری و پول به‌کار گرفتند اما همین تجربه‌ی پذیرفته‌شده‌ی جهانی را می‌توان
با جهت‌گیری متعالی‌تری به‌کار گرفت.
مروری
بر برخی تجارب اقتصاد آمریکا در زمینه‌ی مقاوم‌سازی اقتصادی
بررسی
تاریخ رشد و توسعه‌ی اقتصادی کشورها نشان می‌دهد که ایجاد استحکام و مقاوم‌سازی
بافت‌ها و ساختارهای اقتصادی، اصلی عقلانی است که کشورهای مختلف با تکامل دانش
اقتصادی خود به‌دنبال تحقق آن بوده‌اند. بدین مفهوم و با توجه به جهت‌گیری و اهداف
متعالی اقتصاد مقاومتی در جمهوری اسلامی ایران و اختلاف آن با جهت‌گیری تولید ثروت
و مادی‌گرایی صرف در برخی کشورهای غربی، استفاده از تجارب موفقیت‌ها و شکست‌های
سایر کشورها در جهت مقاوم‌سازی بافت‌های اقتصادی کشور، می‌تواند مفید و مؤثر واقع
شود.
در
این یادداشت با بهره‌گیری از تاریخ اقتصادی و آمارهای رسمی، به سه تجربه‌ی تاریخی
آمریکا که در مقاوم‌سازی و رشد اقتصادی این کشور تأثیرگذار بوده است، اشاره می‌شود:
1-
ارتقاء تولید و صنایع داخلی
آمریکا
در ابتدا جزء مستعمرات بریتانیا محسوب می‌شد. در سال 1719 مجلس عوام انگلیس اعلام
کرد که شکل‌گیری صنایع در آمریکا وابستگی آنها به بریتانیا را به‌خطر انداخته و
باید از روند شکل‌گیری صنایع جلوگیری کرد. بدین منظور قوانینی برای مهار رشد صنایع
در آمریکا تصویب شد که موجب تعطیلی بسیاری از صنایع گردید.1 با اعلام استقلال
آمریکا از بریتانیا، سؤال اساسی پیرامون وضعیت صنایع آمریکایی و چگونگی حمایت از
آن بود.
راه
رشد صنایع داخلی
همیلتون
نخستین وزیر خزانه‌داری آمریکا، به درخواست کنگره در سال 1791 گزارشی تهیه و
استدلال کرد که به‌دلیل فشار رقابت از خارج و عادت مردم به مصرف کالاهای انگلیسی،
صنایع تازه کار یا در شرف تأسیس در آمریکا نمی‌توانند به حیات خود ادامه دهند،
مگر اینکه زیان‌های اولیه‌ی آنها به‌نوعی توسط دولت جبران شود. وی 11 گروه از
اصول و روش‌های رشد صنایع و کارخانجات را پیشنهاد کرد که برخی از مهم‌ترین آنها
عبارت بود از: وضع تعرفه بر واردات و برخی موارد ممنوعیت آنها، اعطای یارانه‌های
تولیدی، ممنوعیت صادرات مواد خام و جوایز صادراتی و توسعه زیربناهای لازم، تشویق
نوآوری‌ها و اکتشافات جدید در درون کشور و یا معرفی آنچه در کشورهای دیگر تولید
می‌شود و...2
حمایت
از صنایع نوزاد
همیلتون
اولین کسی بود که مبنای نظری حمایت از صنایع نوزاد را شکل داد و خط‌مشی اجرایی و
سیاست اقتصادی یک قرن آمریکا را مشخص کرد. بعد از گزارش وی نرخ‌های تعرفه افزایش
یافت و در سال‌های 1791 تا 1846 این روند ادامه داشت. در سال 1846 دوره‌ی جدید از
آزادسازی تجاری شروع شد که تا سال‌های 1861 ادامه یافت و به‌دلیل کاهش تعرفه و آزادسازی پیش از موعد،
برخی صنایع دچار زیان‌های جدی شدند، اما با روی کار آمدن آبراهام لینکن در سال
1860- که پیروی سرسخت هنری کلی، طراح نظریه‌ی حمایت‌گرایی و حمایت
از صنایع نوزاد بود- تعرفه‌ها مجدداً افزایش یافت. تعرفه‌ها تا زمان جنگ جهانی
اول در سال1913 در سطح 40 تا 50 درصد باقی ماند که در آن زمان بالاترین نرخ تعرفه
در جهان بود.3
در
نتیجه‌ی سیاست‌های حمایت‌گرایانه، نرخ تولید ناخالص داخلی سرانه افزایش قابل توجهی
داشت. مطالعه‌ی رابطه‌ی نرخ تعرفه و رشد اقتصادی در بازه‌ی 1831 تا 1911 نشان می‌دهد
که متوسط نرخ رشد سالانه تخمین زده شده برای آمریکا 2.4 بوده است، در حالی‌که
متوسط رشد در کشورهای اروپایی که از سیاست‌های آزادسازی تجاری پیروی می‌کردند 1.2
بوده است.4
نظارت
بر سرمایه گذاری خارجی
تعرفه‌ی
پایین و افزایش واردات در اوایل دهه‌ی 1810 موجب افزایش واردات کالاهای انگلیسی به
آمریکا شد و آسیب جدی به تولیدات صنعتی در آمریکا زد و موجب بروز بحران پولی و
بانکی شد. آمریکا با درس گرفتن از این بحران در سرتاسر قرن 19 نظارت بر سرمایه‌گذاری
خارجی را تشدید کرد و سرمایه‌گذاری خارجی بر برخی صنایع و منابع طبیعی را ممنوع
اعلام کرد. بعد از جنگ جهانی دوم و قدرت یافتن صنایع در آمریکا، برنامه‌هایی برای
ارتقاء تجارت، صادرات و روابط بین‌المللی اقتصاد در آمریکا صورت گرفت.5
حمایت
غیرعقلایی ممنوع
از
منظر فردریک لیست، اقتصاددان شاخص قرن نوزدهم، حمایت از صنایع نوزاد تا زمانی جایز
است که کارخانه‌ها رشد کافی کرده و دیگر بیمی از رقابت خارجی نداشته باشد و همچنین
حمایت باید با هدف پرورش بنیه صنعتی کشور باشد و منحصر و محدود به بعضی رشته‌های
تولیدات ملی که به منزله‌ی ریشه و اصل است و بقیه‌ی صنایع تابع آن محسوب می‌شوند،
باشد.6 بنابراین حمایت‌گرایی به‌معنای حمایت بی‌حد و حصر، بی‌قاعده و غیرعقلایی از
صنایع داخلی نیست.
2- ابداعات،
فناوری و دانش
دولت
آمریکا در کنار سیاست‌های حمایت از تولید و ارتقاء صنایع مختلف، اقدام به اعطای
کمک و یارانه در راستای تحقق و توسعه کرد. در دهه‌ی 1830 حمایت از کشاورزی و صنعت
را با اعطای کمک در راستای تحقق و توسعه به انجام رسانید و در نیمه‌ی دوم قرن 19
این سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه‌ی آموزش و پرورش و زیرساخت‌ها گسترش یافت.7
در
استراتژی امنیت ملی آمریکا بر پیگیری جدی علوم، فناوری‌ها، مهندسی و علوم ریاضی
تأکید شده و همچنین تحقق و توسعه‌ی ابزاری برای توسعه‌ی ظرفیت ملی قلمداد شده است.
این موضوع سبب شده است که برنامه‌ی بلندمدتی برای سرمایه‌گذاری در تحقق و توسعه
تعبیه شود و مقرر شود که سهم هزینه‌های تحقق و توسعه به 3 درصد تولید ناخالص داخلی
آمریکا برسد.8
با
توجه به توسعه‌ی روزافزون در فرآیند کسب‌وکار و جایگاه ویژه‌ی ابداعات و اختراعات
در فعالیت‌های علمی این کشور، آمریکا در سال 2014، در جایگاه پنجم نوآوری در جهان
قرار گرفته است. همچنین از منظر شاخص رقابت‌پذیری اقتصاد که توسط مجمع جهانی
اقتصاد در سال 2014-2015 مطرح شده و مجموعه‌ای از عوامل تعیین‌کننده‌ی بهره‌وری
در تولید از جمله آمادگی‌های فناورانه و ابداعات را مطرح می‌کند، ایالات متحده با
بهره‌گیری از فناوری‌های بالا، کیفیت و هزینه‌ی بالای مؤسسات تحقیقاتی، تعامل
بین صنعت و دانشگاه و وجود ظرفیت بالا برای ابداع، توانسته است رتبه سوم را بدست
بیاورد.9
3- کاهش
وابستگی به واردات نفت
آمریکا
بزرگ‌ترین مصرف‌کننده و سومین تولیدکننده‌ی نفت خام دنیاست. با فرا رسیدن قرن 21
وابستگی آمریکا به نفت وارداتی به بالاترین حد خود در طول تاریخ آمریکا رسید و این
کشور در حال حاضر حدود 49 درصد از نفت مصرفی خود را از طریق واردات تأمین می‌کند.
وابستگی به نفت وارداتی باعث آسیب‌پذیری اقتصاد آمریکا در چهار شوک نفتی در سال‌های
1973، 1976، 1990 و 2008 شد، بنابراین در سال‌های اخیر با انجام اقدامات مختلف
سعی کرده است تا میزان وابستگی خود به واردات نفت را کاهش دهد.
این
کشور به این نتیجه رسیده است که بهترین راه برای خودکفایی در انرژی، توسعه‌ی منابع
غیرمتعارف نفتی نظیر ذخایر گاز رسی و نفت شیل است. همچنین در راستای کاهش وابستگی
به واردات نفت اقدامات دیگری نظیر کاهش مصرف انرژی و جلوگیری از هدر رفتن آن و به
تبع آن کاهش مصرف نفت، افزایش تولید داخلی نفت و جایگزینی نفت با دیگر حامل‌های
انرژی از جمله گاز طبیعی و انرژی‌های تجدید پذیر و نو انجام داده است.10 با انجام
این سیاست‌ها واردات نفت آمریکا از سال 2006 روند نزولی به خود گرفته و اقتصاد این
کشور وابستگی خود به نفت وارداتی را به شدت محدود کرده است. آخرین برآوردها از
اداره‌ی انرژی ایالات متحده نشان می‌دهد، مقدار واردات نفت به آمریکا در سال 2035
به 36 درصد کاهش یابد.11
درس‌های
تجربه اقتصاد آمریکا برای اقتصاد ایران
تجربه‌ی
آمریکا در 150 سال اخیر نشان داده است این کشور با ارتقای تولید و صنایع داخلی،
توجه به ابداع، فناوری و دانش و همچنین کاهش وابستگی به نفت، توانسته است بخشی از
آسیب‌پذیری اقتصاد داخلی خود را کاهش داده و به رشد اقتصادی دست یابد. صرف‌نظر
از جهت‌گیری‌های ارزشی و نیز پیامدهای ناگوار اجرای سرمایه‌داری در این کشور
نظیر: افزایش بی‌عدالتی و فاصله‌ی طبقاتی و افزایش آمار فقر و جرم و جنایت و آسیب‌های
اخلاقی، می‌توان گفت سه تجربه‌ی این کشور که در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و
سخنان مقام معظم رهبری نیز بارها مورد تأکید قرار گرفته و از تولید ملی به‌عنوان
ستون فقرات اقتصاد مقاومتی یاد شده و بر رهایی از وابستگی به نفت و اقتصاد دانش
بنیان نیز تأکید جدی شده است، می‌توانند به‌عنوان اصولی تجربه شده، موجبات مقاوم‌سازی
بیشتر اقتصاد کشور را فراهم آورد.
پی‌نوشت‌ها:
1. لیست،
فردریک، اقتصاد ملی و اقتصاد جهانی، تجانس ها و راهکارها، کیاوند، عزیر، 1378، نشر
دیدار. ص162
2. چانگ،
هاجون، ترجمه نبوی، میرمحمود، شهابی، مهرداد" نیکوکاران نابه کار، چاپ اول،
1392، آمه، تهران، ص80-81
3. Chang,ha-joon.kicking away the ladder: development strategy in historical
prespective.ANTHEM PRESS,2002,pages26-30
4. همان
5. همان،
صفحات 30 و 31
6. شارل
ژید و ریست، تاریخ عقاید اقتصادی، جلد اول، انتشارات دانشگاه تهران، ص436-438
7. Chang,ha-joon.kicking away the ladder: development strategy in historical
prespective.ANTHEM PRESS,2002,pages30-31.
8. The National Security Strategy Report,2010
9. Global competitiveness Report,2014.
10. گزارش
مرکز پژوهش های مجلس با عنوان" چشم انداز نفت ایالات متحده آمریکا، 1391
11. U.S. Energy Information Administration (EIA),2013.
نویسنده:سعید
سیدحسین‌زاده
پایگاه
اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی)