نفت سبک شیل جایگزین نفت سنگین خاورمیانه می‌شود؟

پایگاه خبری تحلیلی فولاد (ایفنا)- توسعه فناوری‌ها در سال‌های اخیر موجب می‌شود که تولید نفت از میدان‌های نامتعارف توجیه اقتصادی یابد، این امر موجب هراس کشورهای تولیدکننده نفت در خاورمیانه شده است.

اما به نظر می‌رسد به‌دلیل تفاوت نوع نفت خام تولیدی از ماسه‌های نفتی كه به طور عمده سبک است با نفت خاورمیانه که از انواع سنگین نفت خام محسوب می‌شود نمی‌تواند در آینده نزدیک تهدیدی جدی برای نفت این منطقه محسوب شود اما این نوع نفت خام تولیدی به رقیب نفت شمال افریقا تبدیل شده و از میزان توجیه اقتصادی تولید نفت در این منطقه کاسته است. گرچه در چند سال آینده نفت ماسه‌سنگی نمی‌تواند به چالشی بزرگ، برای نفت تولیدی خاور میانه تبدیل شود اما پیش‌بینی می‌شود، توسعه فناوری‌ها خواهد توانست با تغییر مدیریت تقاضا و کاهش هزینه تولید، جهت بازار نفت را به سمت نفت تولید شده از ماسه‌های سنگی سوق دهد.

با توجه به اینکه نوسان قیمت نفت تاثیر عمده‌ای در اقتصاد کشورهای تولید و مصرف‌کننده نفت بر جای می‌گذارد، کشورهایی که اقتصادشان به نوعی با این ماده حیاتی گره خورده را برآن داشته تا با ابداع فناوری‌های جدید روش‌های نوینی را برای تولید نفت از میدان‌های متعارف و نامتعارف جایگزین کنند. استخراج نفت از ماسه‌های نفتی که می‌تواند نفت خام سبک غیرمتعارف را از درون سنگ‌های به طور عمده رسوبی (ماسه‌های نفتی) استخراج کند از این نمونه است که رقیب سر سخت نفت استخراج شده به شیوه‌های متعارف است. گرچه در شرایط کنونی به‌دلیل هزینه تولید بالا، استخراج آن سودآور نیست اما می‌تواند در سال‌های آینده به‌عنوان منبع تامین نفت جهان محسوب شود بنابراین لازم است کشورهای دارای ذخیره‌های نفت زیر زمینی چاره‌ای برای مواجهه با این شرایط بیندیشند.

ماسه‌های نفتی یا سنگ مادر؟

ماسه نفت (یا نفت کروژن) به نفت خام غیرمتعارفی که از سنگ‌های رسوبی نفتی با روش‌های انحلال حرارتی، پیرولیز و یا هیدروژن‌دهی استخراج می‌شود، گفته می‌شود.

به گفته ابوالفضل کیانی بختیاری مدیر برنامه‌ریزی، بودجه و ارزیابی عملکرد سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران ماسه‌های نفتی که متشکل از گروه متنوعی از رسوبات (به طور عمده رسی) با مواد آلی (به طور عمده کروژن) و غیرآلی به طور عمده منشا این نوع نفت هستند که مواد آلی موجود در آنها هنوز به مرز پختگی و مهاجرت نرسیده‌اند؛ این امر موجب می‌شود این رسوبات بی‌هیچ فرآوری بسوزند. بختیاری  می‌افزاید: کروژن موجود در ماسه‌های نفتی می‌تواند در طول یک فرآیند شیمیایی همراه با حرارت به نفت تبدیل شود که در این فرآیند سنگ‌ها تا دمای ۴۵۰ تا۵۰۰ درجه سانتیگراد بدون حضور هوا حرارت داده می‌شود و در این فرآیند کروژن به نفت تبدیل شده و جدا می‌شود. این ماسه‌ها در مباحث زمین شناسی نفت به نام سنگ مادر شناخته می‌شود.

تاریخچه ماسه‌های نفتی

ماسه‌های نفتی از نخستین منابع روغن معدنی مورد استفاده بشر بوده‌اند که برای ایجاد روشنایی مورد استفاده قرار گرفته است. در قرن هفدهم ماسه نفت برای روشنایی خیابان‌ها در اروپا بکار گرفته شد. در اواخر همان قرن ثبت اختراعی به منظور استخراج نفت و قیر از نوعی سنگ ثبت شده است. صنایع مدرن استخراج ماسه نفت در نیمه اول قرن نوزدهم در فرانسه و اسکاتلند راه‌اندازی شد که براین اساس نفت استخراج شده به عنوان سوخت، روان‌کننده و نفت چراغ مورد استفاده قرار می‌گرفت. در ادامه قرن نوزدهم کارخانجات استخراج ماسه نفت در استرالیا، برزیل و امریکا احداث شدند و کشورهای چین، استونی، نیوزلند، افریقای جنوبی، اسپانیا، سوئد و سوئیس در قرن بیستم تولید ماسه نفت را آغاز کردند. اما اکتشاف نفت خام در خاورمیانه، این صنایع را به حالت رکود درآورد. اما توسعه فناوری در کنار افزایش هزینه‌های واردات نفت موجب شد، اکتشاف و استخراج نفت از ماسه‌های نفتی از سر گرفته شود. آمار نشان می‌دهد بیشترین منابع ماسه نفت جهان متعلق به کشورهای امریکا، کانادا و چین است و با توجه به این که خاورمیانه قسمت کم عمق دریاهای قدیم بوده، این منابع به‌صورت پراکنده در آن وجود دارند.

منابع اصلی ماسه نفت ایران در قم و خراسان شمالی که زمانی قسمت‌های به طور نسبی عمیق‌تر دریا بوده‌اند و یا فرونشینی در آنها تشکیل شده، قرار دارند.

مدیر برنامه‌ریزی، بودجه و ارزیابی عملکرد سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران در مورد میزان نفت استخراج شده از ماسه سنگ‌ها تصریح می‌کند: از ماسه‌های نفتی مرغوب حدود ۱۳۰ لیتر نفت از هر تن به‌دست می‌آید. ذخیره‌های قابل برداشت نفت از ماسه‌های نفتی، بیش از ۲۰۰۰میلیارد بشکه است که آمار نشان می‌دهد بیشترین آن در امریکا است. این نوع نفت خام از دیر باز توسط سرخ پوستان امریکایی شناخته و مورد استفاده قرار گرفته است.

به گفته وی در پژوهشی که در سال‌های اخیر انجام شده، مجموع ذخیره‌های ماسه نفت در دنیا ۴۱۱ گیگا تن که معادل ۲/۸ تا ۳/۳ تریلیون بشکه است، که البته همه آن قابل بازیافت نیست. این رقم از کل ذخیره‌های اثبات شده نفت متعارف دنیا که در اواخر سال ۲۰۱۰ حدود ۱/۳۸تریلیون بشکه اعلام شده، بیشتر است. ذخیره‌های ماسه نفت امریکا ۶۲درصد از منابع جهان است که با منابع روسیه، روی هم رفته ۸۶درصد از ذخیره‌های ماسه نفت دنیا را در اختیار دارند. این مقام مسئول در مورد ذخیره‌های ماسه نفتی جهان می‌گوید: شمال غربی چین از دیگر دارندگان بزرگ ذخیره‌های ماسه سنگی جهان محسوب می‌شود. اگر چه همه این نفت قابل استحصال نیست اما اگر ۸۰۰میلیارد بشکه از این ذخیره‌های استخراج شود به این معناست که میزان نفت قابل استفاده از ماسه نفتی ایالات متحده بیش از ۲ برابر کل ذخیره‌های نفت اثبات شده جهان است.

ماسه نفتی چگونه استحصال می‌شود

 استخراج ماسه نفتی را می‌توان با استفاده از دو روش استخراج کرد: استخراج سطحی و استخراج زیرزمینی که اخیرا توسط فناوری جدید شرکت نفتی رویال داچ شل انجام شده که فرآیند تبدیل درجا (ICP)نامیده می‌شود با این روش دیگر نیازی به استخراج ماسه و سپس استحصال نفت از آن نیست بلکه قابلیت استحصال در زیر زمین فراهم می‌شود.

اقتصاد نفت شیل

کیانی در موردتوجیه اقتصادی معادن ماسه نفت تصریح می‌کند: زمانی گفته می‌شود معدن ماسه نفتی سود اقتصادی دارد که انرژی حاصل به شکل هیدروکربن بیش از انرژی حرارتی مصرفی برای استخراج نفت آن باشد بنابراین هر عاملی، از جمله ظهور فناوری‌های جدید در کنار بالا رفتن قیمت نفت خام با کاهش هزینه‌های استخراج می‌تواند با تغییر شرایط موجب رغبت برای ادامه تولید انواع نفت از ذخیره‌های نامتعارف شود اما در مقابل کاهش قیمت‌ها و تاثیر منفی زیست‌محیطی از قبیل گرم شدن جهانی، انتشار گازهای گلخانه‌ای، تاثیر بر روی آب‌های زیرزمینی می‌تواند این پروژه را فاقد توجیه اقتصادی کرده و باعث توقف آنها شود. به‌طور کلی شاید بتوان گفت اثر نامطلوب زیست‌محیطی، نبود فناوری مناسب و هزینه بالای تولید نفت از ماسه نفتی (که امروزه ۶۰ دلار بر بشکه برآورد می‌شود) از موانع عمده در توسعه صنعت ماسه نفت محسوب می‌شود.

شیل و نفت خاور میانه

گرچه برخی نفت شیل را تهدیدی برای تولیدکنندگان نفت خاورمیانه می‌دانند اما نفت حاصل از ماسه، در آینده نزدیک نمی‌تواند تهدید جدی برای نفت خام این کشورها به‌ویژه ایران باشد؛ بختیاری تاکید می‌کند: نفت خام تولیدی از ذخیره‌های ماسه‌ای امریکا، از نوع بسیار سبک است بنابراین برای پالایشگاه‌های امریکا مناسب نیست، از این رو این نوع نفت خام، در حال حاضر برای استفاده در پالایشگاه‌های این کشور باید با انواع نفت سنگین و ترش مخلوط شود. از طرفی رشد تولید ماسه نفت سبب افزایش تقاضا برای انواع نفت خام سنگین و ترش در بازار شده بنابراین صادرکنندگان انواع نفت خام سنگین و ترش از این شرایط متضرر نمی‌شوند بلکه تقاضای جدیدی برای آنها نیز به وجود می‌آید.

به گفته وی تولیدکنندگان نفت خام سبک و شیرین به‌ویژه در قاره افریقا، به شدت از رشد تولید ماسه نفت متضرر شده‌اند، زیرا این نوع نفت، جایگزین انواع نفت خام آنها شده است. براین اساس پیش‌بینی می‌شود در آینده با اقتصادی شدن تولید ماسه نفت نظام‌های کاربری مستقیم آن بدون استفاده از نفت ترش و سنگین فرآهم آید. اقتصادی شدن فناوری استخراج ماسه نفت در سال‌های اخیر و معرفی فناوری جدید شرکت نفت شیل در توسعه ماسه‌های نفتی که ۲۳ سال در این زمینه در حال پژوهش و بررسی است باعث نگرانی قدرت‌های نفتی امروز شده است.

کیانی می‌گوید: در حالی که ذخیره‌های انرژی شناخته شده جهان رو به افول می‌رود و جنگ قدرت‌ها در ناحیه خاورمیانه سال‌ها بر سر موضوعی به نام نفت ادامه داشته است، کشورهای صنعتی واردکننده نفت ازتولید ماسه نفت استقبال خوبی خواهند کرد بشرطی که فناوری استخراج و پالایش آن در مقایسه با قیمت نفت متعارف سودآور باشد که در این صورت ماسه نفت می‌تواند یک منبع تولیدانرژی و درآمد تازه برای کشورهای دارای این منبع و تهدیدی جدی برای اقتصاد تولیدکنندگان نفت خام متعارف باشد. به‌ویژه در کشوری مثل ایران که عمده درآمد ارزی آن از فروش نفت خام حاصل می‌شود.

سخن آخر

در پایان پیش‌بینی می‌شود هرچه قیمت فروش نفت خام افزایش یابد با افزایش درآمد ارزی تولید ماسه نفت نیز سودآورتر خواهد شد به گونه‌ای که بختیاری امیدوار است این رقیب جدید باعث شود؛ مسئولان کشور به فکر استفاده از مزیت نسبی خود در صنایع شیمیایی افتاده و نفت خام کشور را تبدیل به مواد شیمیایی با ارزش افزوده بالاتر کنند. در این صورت وابستگی اقتصاد به فروش نفت خام کاهش پیدا کرده، فناوری‌های مرتبط ارتقا یافته وضمن بهبود شاخص اشتغال، اقتدار بین‌المللی هم افزایش پیدا می‌کرد. همه به مواد شیمیایی نیاز دارند ولی نفت فروش زیاد است.

منبع: صمت