پایگاه خبری تحلیلی
فولاد (ایفنا)- قصد عربستان این است که با فروش سهام آرامکو بخش عمده‌ای
از ذخایر نفتی و گازی «اوپک» را بین‌المللی کند و این امر
تأثیرات بسیار عظیم سیاسی و ژئوپلیتیک را به دنبال خواهد داشت.
محمد
بن سلمان جانشین ولیعهد و وزیر دفاع این کشور در پنجم ژانویه سال جاری میلادی
اعلام کرد که ممکن است خصوصی‌سازی آرامکو بخشی از طرح‌های خصوصی‌سازی در عربستان
باشد. محمد بن سلمان در این خصوص می‌گوید که تصمیم‌گیری در ماه‌های آینده اتخاذ
خواهد شد. وی که در واقع رئیس شورای عالی آرامکو نیز است، طرح‌های خود را به
انقلاب تاچر در اقتصاد انگلیس در دهه 1980 میلادی تشبیه کرد و گفت که سرمایه‌گذاران
بخش خصوصی برای ایفای نقشی بزرگ‌تر در بخشهای بهداشت و درمان، آموزش و برخی
صنایع دفاعی دعوت خواهند شد، زمین‌های دولتی به فروش خواهد رسید و مالیات فروش در
زمینه کالاهای مصرفی اعمال خواهد شد. شرکت نفتی آرامکو بزرگ‌ترین شرکت نفتی
جهان است و قطعاً خصوصی‌سازی آن بر تحولات دنیای نفت و انرژی و همچنین تحولات
منطقه و حتی فرامنطقهای تأثیرگذار خواهد بود. این نوشتار در پی آن است تا
پیامدهای خصوصی‌سازی آرامکو بر انرژی و شرکت‌های نفتی منطقه‌ای و همچنین پیامدهای
خصوصی‌سازی آرامکو بر عربستان، آمریکا و نظام بین‌الملل را مورد بحث و بررسی قرار
دهد.
تاریخچه
شرکت آرامکو
تاریخچه
این شرکت به سال 1933 میلادی برمیگردد. این شرکت با مشارکت استاندارد اویل
کالیفرنیا، اکسون، تگزاکو و موبیل تشکیل شد. در سال 1351 شمسی (1973) عربستان طی
موافقتنامهای در 25 درصد از دارایی‌های آرامکو شریک گردید. این سهم در سال 1353
(1975) به 60 درصد افزایش یافت و بالاخره در سال 1362(1984) مالکیت تمامی دارایی‌های
آرامکو در اختیار عربستان قرار گرفت. (الهی، 1388: 111) در حال حاضر مرکز این شرکت
در ظهران واقع شده است. این شرکت کلیه عملیات اکتشاف، استخراج، پالایش، انتقال،
فروش و بازاریابی نفت و گاز در عربستان را در کنترل خود دارد. درآمد این شرکت در سال 2007 حدود 199
میلیارد دلار بوده است. این امر باعث شده این شرکت در عربستان به صورت یک قدرت
بلامنازع درآمده و در تمام شئون جامعه تأثیرگذار باشد. این شرکت دارای یک شبکه
تلویزیونی است و به پخش برنامه به زبان انگلیسی می‌پردازد. آرامکو در همه امور
اقتصادی و حتی برنامهریزی دولت دخالت دارد، همچنین دارای اردوگاه‌های بزرگ، شرکت‌های
مستقل، شهرک‌های مسکونی با تمام وسایل راحتی به سبک آمریکایی است.
(رحمانیان،
1394: 99) همچنین شرکت آرامکو کنترل بیش از 261 میلیارد بشکه نفت را در اختیار
دارد و دارای 60 هزار کارمند است. (Katakey & Blas, 7/1/2016) بنابراین
این شرکت نقش بارزی در اقتصاد، سیاست و حتی تحولات اجتماعی عربستان دارد. البته
شورای عالی اقتصاد که در زمان ملک سلمان جایگزین شورای عالی نفت شده بود در
اردیبهشت ماه سال جاری شرکت آرامکو را از وزارت نفت جدا کرده بود. شورای جدید تحت
مدیریت فرزند پادشاه، شاهزاده محمد بن سلمان قرار دارد که به اعتقاد تحلیلگران
به معنای زمینهسازی برای تغییر نسل تصمیمگیران در رابطه با راهبردهای اقتصادی
و انرژی ریاض است. (نکونیوز، 12/2/94: 46672)
بررسی
گمانه‌زنی‌ها، اخبار و واکنش شخصیت‌ها و شرکت‌ها به خصوصی‌سازی آرامکو
احتمال
فروش سهام بزرگ‌ترین شرکت نفتی جهان با واکنش‌های متفاوت و بسیاری در سطح منطقه و
جهان روبرو شده است. محمد بن سلمان در این خصوص گفت: «من شخصاً در مورد این مرحله
مشتاق هستم و باور دارم که به نفع بازار عربستان است و باعث شفافیت در عربستان و
مبارزه با فساد در این کشور خواهد شد و به نفع شرکت آرامکو نیز خواهد بود.»
(Katakey & Blas, 7/1/2016) پسر پادشاه عربستان هدف از خصوصی‌سازی را
درآمدزایی عنوان کرده و به نشریه اکونومیست گفت: «دولت عربستان سعودی در راستای
برنامه خصوصی‌سازی برای درآمدزایی در دوران کاهش قیمت نفت در حال بررسی فروش سهام
شرکت نفتی آرامکو است.» (عصرایران، 19/10/94: 443178) یک تحلیل‌گر به نام حسن عمار
در مطلبی در سایت اسپوتنیکنیوز می‌نویسد: «ممکن است عربستان هنگامی که نفت در
بازارها ارزان است، به دنبال جمع‌آوری پول باشد.» (Ammar, 10/1/2016) همچنین
چند منابع نزدیک به شرکت آرامکو بیان داشته‌اند که عظیم و بزرگ بودن شرکت آرامکو و
محرمانه بودن خیلی از مسائل پیرامون آن به‌عنوان اهرم اصلی سیاست نفتی عربستان به
معنای این است که فروش سهام شرکت مادر، آرامکو بررسی نخواهد شد. همچنین یک بانکدار
عربستانی بیان می‌کند: «دولت هرگز جواهر سلطنتی خود را به فروش نخواهند رساند.»
(Ibid) جیسون
تاووی (Jason Tuvey) متخصص اقتصاد در خاورمیانه نیز در خصوص قیمتگذاری
شرکت آرامکو می‌گوید: «قیمتگذاری آرامکو مشکل خواهد بود و قیمت آن از یک تریلیون
دلار تا 10 تریلیون دلار در نوسان خواهد بود.» وی به سرمایه‌گذاران خارجی که
علاقه‌مندند در این بازار پرسود سرمایه‌گذاری کنند توصیه می‌کند که جزئیات را به‌دقت
موردبررسی قرار دهند و چشمانداز آن و نحوه تقسیم سود را مورد ارزیابی قرار دهند.
(Martin, 8/1/2016) یکی از پژوهشگران ایرانی در این خصوص می‌گوید: «فروش سهام
شرکت آرامکو به‌منزله تعیین قیمت نفت از سوی سهام‌داران خارجی و درنهایت فروپاشی
سازمان اوپک است.» (مشرق نیوز، 22/10/94: 521479) اندرو لوگان از کارشناسان
اقتصادی و عضو ائتلاف سرمایه‌گذاران و طرفداران محیط‌زیست (کرس) در بوستون می‌گوید:
«زمانی
که قیمت نفت به پایین‌ترین رقم خود از سال 2003 رسیده، چرا شما تنها دارایی
باارزشتان را در بازار بورس عرضه عمومی می‌کنید؟» وی افزود: «مشخص‌ترین تحلیل این
است که آن‌ها دارند متوجه این مسئله می‌شوند که دوران نفت دارد به اتمام می‌رسد و
آن‌ها دارند تا جایی که می‌توانند پول‌هایشان را از این صنعت خارج می‌کنند.»
(خبرگزاری تسنیم، 26/10/94: 972646) وب‌سایت شرکت نیز در مطلبی می‌نویسد: «شرکت
آرامکو دارای یک سیستم خط لوله به طول 20،000 کیلومتر در داخل
عربستان سعودی است که تاکنون در خصوص خصوصی‌سازی در این مورد اشاره‌ای نشده است.»
(sputniknews.com/middleeast/20160112: 1032998730) همچنین بلومبرگ در
مطلبی می‌نویسد: «شرکت آرامکو می‌تواند با اپل به‌عنوان بزرگ‌ترین شرکت ذکرشده در
جهان رقابت کند، زیرا این شرکت مسئول بهرهبرداری از دومین ذخایر بزرگ نفت خام
جهان را، با تولید دو برابر بیشترین از نزدیک‌ترین رقیب آن است. این شرکت یکی از
بازیگران کلیدی در حفظ تعادل بازار نفت است و این پتانسل را دارد که با تصمیمات
خود قیمت نفت و اقتصاد را در سطح جهانی تحت تأثیر قرار دهد.» (Katakey & Blas, 7/1/2016)
پیامدهای
خصوصی‌سازی آرامکو بر انرژی و تحولات منطقه‌ای
خصوصی
نمودن شرکت نفتی آرامکو دارای تأثیراتی بر انرژی و تحولات منطقه‌ای خواهد بود. یکی
از این پیامدها تحت تأثیر قرار دادن سازمان نفتی اوپک است. این تصمیم که در ظاهر
برای جبران کسری بودجه ناشی از افول قیمت نفت اتخاذ شده و رنگ و بوی مشارکت مردمی
به خود گرفته است، در عمل با جذب سرمایه‌گذاران خارجی بزرگ، آرامکو را به یک شرکت
بین‌المللی تبدیل می‌کند. با توسل به این حربه، عربستان به‌عنوان یکی از اعضای
تأثیرگذار در «اوپک» می‌تواند سیاست‌گذاری‌های این سازمان نفتی را با الهام از خط
مشی شرکای بین‌المللی خود دستخوش تغییر کند. (مشرق نیوز، 22/10/94: 521479) بنابراین احتمالاً با
خصوصی‌سازی این شرکت تصمیمات اوپک تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.
همچنین
عربستان سعی دارد تا با استفاده از این اقدام، قدرت شیعیان را در منطقه کاهش دهد و
یکی از نشانههای اقدام خود را ضربه زدن به یکی از مهمترین منابع ملی شیعیان
یعنی نفت میداند. تمام تحولات منطقه در سال‌های اخیر به‌نوعی رقم خورده که موجب
به قدرت رسیدن شیعیان در مناطق نفت‌خیز شده است؛ اتفاقی که به اعتقاد «جان شواترز» تحلیل‌گر
آمریکایی باعث شده ترس سعودی‌ها از کنترل شیعیان بر بزرگ‌ترین میدان‌های نفتی جهان
که در منطقه غرب آسیا واقع شده است، بیش‌ازپیش شود. به گفته این کارشناس آمریکایی،
نفرت از شیعیان به بخشی از ژن حکام سعودی تبدیل شده است و نفت نیز در این زمینه یک
عامل تشدیدکننده است. (مشرق نیوز، 20/10/94: 519861) البته نماد اصلی
شیعیان در منطقه جمهوری اسلامی ایران است و عربستان که خود را در ده پانزده سال
گذشته بازنده تحولات منطقه می‌بیند، سعی دارد تا به اقتصاد ایران صدمه زده و توان
ایران را به نحو چشم‌گیری کاهش دهد. اهرمی که این کشور در گذشته و خصوصاً در اواسط
دهه شصت شمسی از آن علیه ایران استفاده نموده بود. بلومبرگ در گزارشی می‌نویسد
عربستان سعودی در جنگ سرد علیه ایران به دنبال یک متحد راهبردی است و می‌خواهد با
عرضه سهام خود، سرمایه‌گذاران بین‌الملل را در ثبات و امنیت عربستان شریک کند. اگر
عرضه اولیه سهام نفتی ذخایر عظیم آرامکو، حتی کسر اندکی از شرکت را در برگیرد،
بزرگ‌ترین عرضه اولیه سهام در طول تاریخ خواهد بود و احتمالاً بر عرضه ۲۵
میلیارد دلاری شرکت «علی‌بابا» غلبه خواهد کرد. با این اتفاق، سرمایه‌گذاران
از پیوریتا تا شانگهای در امنیت رژیم حکومت استبدادی سعودی منافعی خواهند
داشت. جیم کران، پژوهشگر امور انرژی مؤسسه باکر دانشگاه رایس در هوستون می‌گوید:
روابط پالایشگاهی پادشاهی سعودی، ائتلاف با قدرت‌های مهم‌تر جهان را ارتقاء می‌بخشد.
آن کشورها نیز در مقابل در تأمین ثبات و امنیت عربستان سعودی ذی‌نفع خواهند بود.
(رجانیوز، 27/10/94: 231964) بنابراین عربستان سعی دارد تا امنیت منطقه‌ای
خود را به امنیت قدرت‌های بزرگ گره‌زده و همچنین سازمان اوپک را تحت تأثیر جدی
قرار دهد.
بررسی
پیامدهای خصوصی‌سازی آرامکو بر عربستان، آمریکا و نظام بین‌الملل
خصوصی‌سازی
آرامکو بر اقتصاد عربستان نیز قطعاً تأثیرگذار خواهد بود. عربستان سعودی دولتی
رانتیر است. در مدل دولت رانتیر مردم معتقدند که دولت مشروعیت خود را از طریق
توزیع مجدد درآمد نفت، تسهیلات رفاهی، سوبسیدهای متعدد، اعانه‌ها و تطمیع به دست
می‌آورد. در این مدل هم ثبات و هم مشروعیت تا زمانی پایدار است که دولت به منبع
لایزال ثروت متصل باشد و نیازی به مالیات شهروندان احساس نکند. تا وقتی‌که دولت
ثروت را بین مردم توزیع می‌کند از امنیت نسبی برخوردار است و تنها تهدیدی که متوجه
دولت است این است که ناگهان درآمدهای نفتی کاهش یابد، در چنین حالتی دولت به‌عنوان
توزیع‌کننده عمده ثروت در جامعه با بحران مواجه می‌شود. (الرشید، 1389: 63)
عربستان سعودی در سال 2014 مبلغ 285 میلیارد دلار فروش نفت داشته، اما پایین آمدن
قیمت نفت در سال 2015 وضعیت را تغییر داده است. (Katakey & Blas, 7/1/2016) تحلیل‌گر
واشنگتن‌پست دراین‌باره می‌نویسد: «اقتصاد عربستان قربانی بعدی کاهش قیمت نفت
خواهد بود. هم‌زمان با کاهش درآمدهای نفتی، سعودی‌ها همان اشتباهاتی را مرتکب می‌شوند
که اروپایی‌ها مرتکب شدند و بدون تدابیر اقتصادی اقدام به کاهش بودجه داخلی می‌کنند.
عربستان بازار را با نفت ارزان اشباع کرده است تا رقبای خود را از میان بردارد.»
(مشرق نیوز، 20/10/94: 519861) بنابراین یکی از اهداف عربستان از خصوصی‌سازی
آرامکو جبران قیمتهای پایین نفت است. از سال 2014 که سیر نزولی قیمت نفت سرعت
گرفت و 60 درصد در هر بشکه کاهش یافت، بودجه عربستان سعودی که 90 درصد آن از فروش
نفت خام تأمین می‌شود با کاهش شدیدی روبرو شد. به‌گونه‌ای که در سال گذشته 100
میلیارد دلار کسری بودجه داشتند، اما سعودی‌ها همچنان به هزینه سنگین در جنگ علیه
مردم یمن و حمایت مالی از گروه‌های تروریستی در سوریه و عراق ادامه می‌دهند.
اما
تأثیر بعدی خصوصی‌سازی آرامکو بین‌المللی کردن نفت خواهد بود. مسئله بین‌المللی
کردن ذخایر انرژی از قبل هم مطرح بوده و برخی از کارشناسان غربی حوزه انرژی پیش‌تر
این ادعا را مطرح کرده‌اند که اصولاً دلیلی وجود ندارد که باارزش‌ترین منابع انرژی
جهان، به‌عنوان‌مثال گاز که به‌طور عمده در خلیج‌فارس و حوزه پارس جنوبی ایران
متمرکزشده، به دلیل واقع‌شدن در یک قلمرو جغرافیایی مشخص متعلق به یک کشور خاص
باشد. درواقع قصد عربستان این است که با فروش سهام آرامکو بخش
عمده‌ای از ذخایر نفتی و گازی «اوپک» را بین‌المللی کند و این امر تأثیرات بسیار
عظیم سیاسی و ژئوپلیتیک را به دنبال خواهد داشت. (مشرق نیوز، 22/10/94: 521479) با
قدم گذاشتن به حوزه اوپک، چهره مسئله تغییر می‌کند و حتی برخی در تحلیل خود بین‌المللی
شدن آرامکو را در راستای فروپاشی اوپک می‌بینند. خطر بزرگ‌تری که وجود دارد این
است که احتمالاً این مسئله بین‌المللی کردن ذخایر انرژی به‌صورت الگو در خواهد آمد
و شاید فردا شاهد عرضه سهام نفتی کشوری مثل نیجریه -که بزرگ‌ترین ذخایر نفت و گاز
قاره آفریقا را دارد- در بازارهای بورس جهانی باشیم و چه‌بسا که گام‌به‌گام این
الگو به کشورهای دیگر هم تسری پیدا کند. (همان) تحلیلگران بر این باورند خرید
شرکت نفتی آرامکو باارزش‌ترین کسب‌وکار در جهان خواهد بود و بسیاری از علاقه‌مندان
و سرمایه‌گذاران را بالقوه جذب خود خواهد کرد؛ اما هشدار می‌دهند که عربستان سعودی
نتوانست نگرانی‌های غرب در مورد محرمانه ماندن نقش سنتی آرامکو و تأثیر آن بر کاهش
قیمت نفت را پنهان نگه دارد. (Martin, 8/1/2016) فروش سهام
آرامکو ظرف مدت کوتاهی می‌تواند کسری بودجه عربستان را که این کشور به دلیل کاهش
قیمت نفت با آن مواجه شده است، پر کند. از سوی دیگر کارشناسان نفتی هشدار می‌دهند
که عدم درک صحیح عربستان از سازوکار بازار آزاد می‌تواند سرنوشتی مشابه شرکت
«پتروبراس» برزیل را برای آرامکو رقم بزند و به سقوط ارزش سهام آن منجر شود، لذا
نکته اینجاست که جاهطلبی شاهزاده سعودی برای اجرای اصلاحات اقتصادی در عربستان
ممکن است نتیجه معکوسی را برای آلسعود داشته باشد. تجربه نشان داده است که فروش
سهام یک شرکت درحالی‌که ارزش دارایی آن به پایین‌ترین سطح ممکن رسیده است اقدام
عاقلانه‌ای نیست؛ اما معمولاً دولتها در مواجهه با یأس ناشی از سقوط بهای نفت از
تکرار این اشتباه ابایی ندارند. اهمیت این مورد آخر با یادآوری این مطلب دوچندان
می‌شود که عربستان سعودی معاهده بین‌المللی «حل‌وفصل اختلافات سرمایه‌گذاری» را
امضا کرده و طبق این معاهده یک شاکی خصوصی می‌تواند آرامکو را دریکی از دادگاه‌های
بین‌المللی به چالش بکشد و در صورت احراز جرم، با حکم مراجع قضایی دارایی شرکت در
هر یک از ۱۶۰ کشور عضو این معاهده قابل توقیف است. (شفقنا،
20/10/94: 97902) درمجموع عربستان سعی دارد تا کسری بودجه را جبران نماید، امنیت
خود را بیش‌ازپیش به امنیت قدرت‌های بزرگ گره بزند و بر معادلات منطقه‌ای و سازمان
اوپک تأثیر بیشتری بگذارد.
نتیجه‌گیری
هنوز
حکام سعودی تصمیم قاطعی در این خصوص نگرفتهاند و شاید یکی از اهداف آن‌ها سنجش
واکنش‌های داخلی، منطقه‌ای و جهانی باشد، اما دلایلی چند باعث شده عربستان سعودی
در این مسیر قدم بردارد. اول اینکه، کاهش شدید درآمدهای نفتی باعث گردیده تا ریاض
به فکر جبران کسری بودجه خویش باشد، دوم اینکه، عربستان سعودی سعی دارد تا تصمیمات
اوپک را بیش‌ازپیش تحت تأثیر قرار دهد؛ سوم اینکه، عربستان سعی دارد تا بر رقبای
منطقه‌ای فشار وارد کرده و آن‌ها را به اتخاذ مواضع انفعالی وادار نماید؛ چهارم
اینکه، عربستان سعی دارد تا امنیت خود را به امنیت قدرت‌های بزرگ گره‌زده و در
درگیری‌های احتمالی آینده منابع نفتی خود را از هرگونه تعرض مصون نماید.
منبع:
فارس