پایگاه خبری تحلیلی فولاد (ایفنا)- نشست «بررسی فساد
سیستمی در ایران: روندها، زمینه ها، علل و پیامدها» یک نتیجه روشن داشت: دانشگاه
ها در سنگر نخست پیشگیری، شناسایی، واکاوی، ریشه یابی و درمان فساد در هر جامعه
قرار دارند و دستگاه های نظارتی باید دستاوردهای آنها را به کار گیرند.
کارگروه
جامعه شناسی فساد در انجمن جامعه شناسی ایران هجدهم خردادماه نشست «بررسی فساد در
ایران: روندها، زمینه ها، علل و پیامدها» را در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه
تهران برگزار کرد.
در
این نشست «حسین راغفر» عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا (س)، «محمد امین قانعی راد»
رییس انجمن جامعه شناسی ایران، «حسن عابدی جعفری» عضو هیات علمی دانشکده مدیریت
دانشگاه تهران و «احمد توکلی» عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و نماینده مجلس
شورای اسلامی، به تبیین دیدگاه های خود در زمینه فساد و چگونگی تشخیص فساد نهادینه
(سیستمی) پرداختند.
آنان
بر این باور بودند که در صورت همکاری بخش های پژوهشی و نظریه پرداز مانند دانشگاه
با نهادهای سیاستگذار و مجری می توان وجود این نوع فساد را بی درنگ تشخیص داد و
برای پیشگیری و رفع آن اقدام کرد.
***فساد
مانع اصلی توسعه
حسین
راغفر به عنوان نخستین سخنران، به عوامل تحقق فساد پرداخت و گفت: سه عامل انحصار،
چگونگی استفاده از ظرفیت انحصاری به سود صاحبان انحصار و پاسخگو نبودن، زمینه ساز
تحقق فساد در هر جامعه هستند.
این
استاد اقتصاد درباره نقش درآمدهای نفتی در ایجاد فساد گفت: وقتی به تاریخ اقتصادی
ایران در یکصد سال گذشته به ویژه از منظر استخراج نفت نگاه می کنیم چند پدیده را
تشخیص می دهیم. هرگاه درآمدهای نفتی ایران افزایش پیدا کرده یک رونق ظاهری و نسبی
در اقتصاد ایران پدید آمده است. همزمان یک فساد ملایم نیز وجود دارد. به عبارت
دیگر یکی از عوامل اصلی شکلگیری فساد در ایران شیوه توزیع درآمدهای نفتی بوده است.
مترجم
کتاب «دولت، فساد و فرصت های اجتماعی (تعامل اندیشه ها در اقتصاد سیاسی توسعه» (نوشته
استیوارت هال و دیگران) افزود: نخستین علت این است که یک انحصار در این دوره به
دلیل بسته شدن فضای سیاسی کشور حاصل می شود.
راغفر
در مورد نقش انحصار درآمدها یادآور شد: درآمدهای بسیار بزرگ نفتی که در انحصار
گروه های ویژه قرار می گیرد و استفاده از آن نیز به آنان واگذار می شود.
به
گفته استاد دانشگاه الزهرا (س) «انحصار تمرکز ثروت»، «شیوه ی استفاده دلبخواه به
تشخیص مصلحت های شخصی عناصر داخل قدرت»، بسته بودن فضای سیاسی و فقدان نظارت موثر
مجلس و دستگاه های حکومتی و نهادهای نظارتی سبب می شود پاسخگویی مناسبی نیز وجود
نداشته باشد.
وی
با تاکید بر اینکه شکلگیری فساد محصول آمیزش انحصار قدرت و ثروت بدون پاسخگویی
است، گفت: فرصت های بزرگی برای ادامه ی فساد در اقتصاد کشور و در حوزه های اجتماعی
فراهم است و راه رویارویی با این وضعیت و اصلاح آن هر چند پرهزینه اما امکان پذیر
است. بدون حل مساله ی فساد امکان اصلاح در حوزه های دیگر وجود ندارد و فساد نه فقط
مانع اصلی توسعه کشور بلکه یکی از عوامل اصلی تهدید امنیت سیاسی و ملی است.
*** ساختارها
مقصر فساد آکادمیک
محمدامین
قانعی راد درباره علت یابی فساد گفت: باید دید فساد کجا و به چه دلایلی وجود دارد
و چگونه می توان با آن برخورد کرد. امروزه از فساد به عنوان یک برچسب (مارک) برای
محکوم کردن طرف های دیگر در مبارزات سیاسی استفاده می شود اما با تغییر افراد در
کشور فساد حل نخواهد شد.
رییس
انجمن جامعه شناسی ایران گفت از آنجا که پیشینه فساد در دوران شاهنشاهی برمی گردد
بنابراین به نظر می رسد فساد در ایران مساله یی نهادینه (سیستمی) است که با فرآیند
توسعه به یک شیوه ساختاری پیوند می خورد.
وی
ادامه داد: باید با افرادی که فساد می کنند برخورد شود ولی توجه داشته
باشیم در مواردی که فساد در کشور نهادینه شده و درون ساختارها به گونه یی اجتناب
ناپذیر نفوذ کرده است، همه را به طور گسترده دربرمی گیرد و گریزی از آن وجود ندارد.
نویسنده
ی کتاب «ساختار مدیریت نظام علمی کشور» افزود: 2 نگاه در برخورد با فساد مطرح می
شود؛ «نگاه حقوقی» که افراد متخلف را پیدا کرده و با آنها برخورد می کنند و «نگاه
جامعه شناختی» که نگاهی ساختاری تر است. باید دید کدام بخش از ساختارها اشکال دارد
و چه راه هایی برای برخورد با فساد نهادینه هست. در واقع فساد نظام مند از درون
نظام و ساختار ریشه می گیرد.
قانعی
راد ادامه داد: به طور معمول واکنش مردم در برابر فساد این است که درگیر فساد می
شوند. وقتی فساد نهادینه باشد همه ی افراد جامعه درگیر آن می شوند، بنابراین فساد
نظام مند به اصلاح ساختاری نیاز دارد.
پژوهشگر
مسائل جامعه شناختی با تمرکز بر فساد دانشگاهی (آکادمیک) گفت: اکنون یک صنعت پیشرفته
تولید پایان نامه، مقالات علمی-پژوهشی با رتبه آی. اس. آی، تدوین مقاله و حتی حل
تمرین های درسی شکل گرفته و آگهی های آن نیز تخصصی شده است. برخی از دست اندرکاران
این صنعت سودآور حتی مقاله ها و پایان نامه های رشته های ویژه مانند معماری، علوم
سیاسی، ارتباطات و... را به صورت مجزا و تخصصی انجام می دهند.
قانعی
راد عوامل پیدایش فساد نظام مند در سطح دانشگاهی را پولی شدن دانشگاه ها، سیاسی
شدن آموزش عالی، مساله بورسیه ها، سهمیه بندی های نسنجیده، آیین نامه های ناکارآمد
برای دفاع از رساله ها یا ارتقای استادان و...، پذیرش فراتر از ظرفیت استادان و
زیرساخت ها، کم بودن نسبت استاد به دانشجو و... عنوان کرد.
نویسنده
ی کتاب «جامعه شناسی رشد و افول علم در ایران» افزود: فساد زمانی شکل می گیرد که نهادهای
اجتماعی قادر به پیاده سازی کارکرد خود نیستند. فشار فساد سیستمی بر آموزش عالی
ایران نیز از 2 امر ناشی می شود: «پیوند زدن دانشگاه با
قدرت، سیاست و ایدئولوژی» و «پیوند زدن دانشگاه با پول، بازار و تجارت».
قانعی
راد با تاکید بر اینکه فساد در سطح دانشگاهی به دلیل ساختارهای نادرست شکل می
گیرد، یادآور شد: دانشگاه نهادی است که باید اندیشه ورزی کند. اگر این نهاد مهم
اجتماعی دچار زوال شود چه کسی می خواهد این جامعه را بسازد؟
*** دانشگاه
و چاره اندیشی برای رفع فساد
حسن
عابدی جعفری با در نظر گرفتن مدل ABCD به چیستی فساد
نهادینه، ریشه های بروز، پیامدها و راهکارها در برابر این پدیده پرداخت.
عضو
هیات علمی دانشکده مدیریت دانشگاه تهران تاکید کرد در بروز فساد گرچه ساختار تاثیر
زیادی دارد اما کارگزار نیز موثر است و می تواند ساختارها را به هم بریزد.
نویسنده
کتاب «فرهنگ جامع مدیریت» بر نقش و عملکرد نهادهای گوناگون در جامعه تاکید کرد و
افزود: سازمان ها زیرمجموعه نهادها و به دست انسان ها شکل می گیرند و پس از
دستیابی به اهداف خود ممکن است از میان بروند. اگر سازمان ها از ارزش های غایی
نهاد مربوط به خود فاصله گیرند فساد رخ می دهد.
وی
از بکارگیری برخی تئوری ها مانند تئوری مدیریت دولتی نوین (new public management) انتقاد
کرد که در آن گفته می شود حوزه های دولتی از بخش های اقتصادی یاد بگیرند چگونه
منابع و بودجه های خود را بیشینه کنند در حالی که از لحاظ نظری و تجربه داخلی و
خارجی، انتقال از یک نهاد به نهاد دیگر (از نهاد سیاست به نهاد اقتصاد) و جایگزین
کردن ارزش ها فساد می آورد.
نویسنده
کتاب «مبانی مدیریت دولتی (نظریه های دولت و اداره امور عمومی در ایران)» تاکید
کرد آموزش عالی زیرمجموعه نهاد تعلیم و تربیت است نه اقتصاد؛ پس نباید از آن
انتظار خودکفایی یا حداکثر سود را داشت.
عابدی
جعفری در اشاره به راهکارهای کاهش فساد گفت: اگر نتوانیم نهادها را سر جای خود
قرار داده و از تداخل ارزش های هر نهاد در نهاد دیگر جلوگیری کنیم این وضع ادامه
خواهد یافت. امر نیز فقط دولت ها را دربرنمی گیرد. امروزه بانک ها به عنوان یک
بنگاه اقتصادی عمل می کنند و شرکت های سودآوری را نیز پدید آورده و رقیب بخش خصوصی
شده اند.
نویسنده
مقاله «نقطه های آغاز در ترسیم چشم انداز بیست ساله نظام جامع مدیریت اسلامی»
وزارت علوم و دانشگاه را جایگاهی دانست که باید برای رفع مشکلات جامعه مانند فساد
چاره اندیشی کند و چگونگی شناسایی، ریشه یابی و راهکارها را نشان دهد.
وی
با تاکید بر اینکه دانشگاه درمانگر بیماری های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور است،
افزود: دانشگاه ها و وزارت علوم نقطه آغاز و بازیگر اصلی هستند که اگر تکانی به
خود بدهند تحول ایجاد می شود.
نویسنده
مقاله «مدیریت اسلامی در ایران: بسترها و پیدایش» با اشاره به اینکه هیچ کشوری
بدون پشتوانه دهها دانشگاه نمی تواند با فساد مبارزه کند، تاکید کرد «حرکت های
علمی روشنگر موج آفرین می تواند متخصصانی برای درمان این بیماری مهلک تربیت کند».
*** دانشگاه
ها؛ بسترساز مبارزه
احمد
توکلی با نمایش یک پرده نگار (پاورپوینت) به موضوع فساد سیاسی و آثار آن در اقتصاد
و فرهنگ پرداخت و یکی از تعریف های فساد را سوء استفاده از قدرت عمومی برای
دستیابی به مقاصد عمومی دانست.
عضو
هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی مسائلی را مانند رفیق بازی در سپردن امتیازها به شکل
غیررقابتی، تبارگرایی، پارتی بازی با انتظار جبران در آینده، ویژه خواری و رانت
خواری، تجارت نفوذ به معنای دریافت وجه از فردی به منظور جلب پشتیبانی از فرد سوم
که در حکومت قدرتی دارد و... در شکلگیری فساد موثر دانست.
وی
با تاکید بر اینکه فساد نقض شایسته سالاری و دلیل کاهش قابلیت فنی تولید، بهره وری
و تولید نهایی است، افزود: هر جا فساد و ارتشا زیاد باشد سرمایه گذاری کاهش می
یابد. بر پایه یک پژوهش تجربی فساد سیاسی به کاهش اعتماد عمومی و کاهش اعتبار دولت
منجر می شود و سرمایه گذاری و رشد رل کاهش می دهد.
رییس
پیشین مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی افزود: بر پایه مطالعات نهادهای بین
المللی اگر در کشوری نرخ فساد غیرقابل پیش بینی باشد نسبت سرمایه گذاری به تولید
12.3 (12 ممیز سه دهم) و اگر این نرخ قابل محاسبه باشد، نسبت یاد شده 28.5 (28
ممیز پنج دهم) خواهد بود.
نماینده
مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه ضعف حقوق مالکیت، موانع گمرکی و فساد سه مانع
مهم جذب سرمایه مستقیم خارجی است، افزود: سهم فساد در شاخص خطرپذیری (ریسک) سیاسی
جلب سرمایه مستقیم خارجی در بازارهای رو به رشد 43 درصد است.
توکلی
فساد سیاسی را زمینه ساز تجملگرایی بیشتر مسوولان و شدت یافتن فقر احساسی در عموم
مردم توصیف کرد و افزود: خطر بروز فقر احساسی بیش از فقر مطلق است. ممکن است دولتی
در اداره کشور موفق باشد اما این موفقیت از سوی مردم احساس نشود و ممکن است حتی
آثار منفی این امر به سطح حاکمیت نیز برسد.
مدیرمسوول
تارنمای «الف» فساد سیاسی را در افزایش تجملگرایی عمومی و تغییر الگوی مصرف به سوی
مزیت شدن تجملگرایی موثر دانست و گفت: با افزایش تقاضای کالای لوکس، منابع به سوی
تولید اینگونه کالاها منحرف می شود و به دلیل کاهش تولید نسبی کالای ضروری قیمت آن
زیاد می شود.
وی
افزود: در چنین حالتی به دلیل کاهش قدرت خرید توده مردم، فقر افزایش می یابد.
همچنین افزایش واردات، کاهش تولید داخلی و تشدید فقر را در پی دارد.
توکلی
فساد سیاسی را به دلیل انحراف دادن در تخصیص منابع عمومی و کاهش اعتبارات خدمات
اجتماعی، پدیدآورنده فقر مطلق خواند و افزود: فساد سیاسی به تشدید فردگرایی و مال
دوستی منجر می شود و تابع مطلوبیت ثروتمندان و تهیدستان را تغییر می دهد.
به
گفته عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، در فقدان فساد سیاسی تابع مطلوبیت هر 2
گروه، سه عامل «درآمد خود، درآمد گروه دیگر و شرایط محیطی» را با ضریب مثبت دربرمی
گیرد اما در حالت تشدید فردگرایی، فقط درآمد خود فرد اهمیت می یابد. از این رو، در
فقیر حس حسادت اجتماعی شکل می گیرد و حتی درآمد ثروتمند را با ضریب منفی در تابع
مطلوبیت خود تاثیر می دهد.
توکلی
فساد را تغییردهنده رفتار سیاستمداران و رای دهندگان و پیوندزننده ثروت و قدرت
دانست که اعتماد به صداقت و خیرخواهی مسوولان و نقش هدایتگری حکومت را تضعیف می
کند.
وی
با تاکید بر اینکه ما در آغاز شکلگیری فساد سیستمی هستیم، افزود: وقتی فساد،
سیستمی می شود که دستگاه های مسوول مبارزه با فساد آلوده شوند و به همین دلیل ریشه
کنی این فساد بسیار سخت است. بنابراین باید در دانشگاه ها بستر نظری
مبارزه فراهم شود.
وی
با اشاره به جنبه های گوناگون جرایم یقه سفیدها افزود: جرم یقه سفیدها را غارت
بدون خشونت و سرقت اموال دیگران بدون ورود به خانه آنان می خوانند زیرا بیکاران،
بی سرپرستان، محرومان از ازدواج، رسانه های مرعوب، یتیمان و... قربانیان یقه سفیدها
هستند.
*** پرسش
و پاسخ
شمار
استادان، صاحبنظران، دانشجویان و علاقه مندان حاضر در این نشست به اندازه ای بود
که هیچ صندلی خالی در اتاق اجتماعات انجمن جامعه شناسی ایران باقی نمانده بود و
بسیاری از افراد با ایستادن در انتهای اتاق و راهرو مباحث را دنبال می کردند.
در
بخش پرسش و پاسخ به موضوع هایی مانند پولگرایی مجله های تخصصی دانشگاهی برای
انتشار مقاله ها و نیز استقبال استادان دانشگاه های دولتی از تدریس در دانشگاه های
خصوصی، بایسته های اطلاع رسانی درباره فساد در زمان رخ دادن و جلوگیری از آن، نقش
نهادهای ناظر مانند قوه قضاییه، کاستی های برخی سیاست ها و قوانین وضع شده از سوی
مجلس شورای اسلامی و دیگر نهادهای سیاستگذار که قابل سوء استفاده هستند، ناهمخوانی
برخی قوانین با واقعیت ها، برخورد با برخی مهره های فساد به عنوان معلول به جای حل
مشکل اصلی، ناکارآمدی فرهنگ سازی های صورت گرفته برای برخورد با فساد و... اشاره
شد.
قانعی
راد با تاکید بر لزوم برقراری پیوند میان نهادگرایی و فرهنگ گرایی تاکید کرد در
اقتصاد کشورهایی مانند ایران که 80 درصد آن دولتی است و وظیفه کارفرمایی را بر
عهده دارد، فساد بیشتر در بخش های دولتی شکل می گیرد نه خصوصی.
وی
با تاکید بر نقش دستگاه های نظارتی به ویژه قوه قضاییه تاکید کرد نتایج و اسناد
تحقیق و تفحص های مجلس شورای اسلامی باید به جامعه نخبگان و فضای دانشگاهی عرضه
شود تا پس از تشخیص مشکلات احتمالی، برای رفع آن چاره جویی شود.
رییس
انجمن جامعه شناسی ایران با تاکید بر اینکه در ازدواج پول و علم معمولا پول حاکم
می شود، افزود: این امکان وجود دارد که اقتصاد، آموزش عالی را نیز در نظر گیرد اما
نباید به گونه ای باشد که اقتصاد بر آموزش عالی حاکم شود.
وی
با اشاره به فشار زیاد فساد سیستمی گفت: مگر چقدر می توان در برابر این نوع فساد
مقاومت کرد؟ کارگزار هر چقدر پاک باشد و نخواهد در این راه بیفتد باز عن فساد به
طور ناخودآگاه در رفتار او رسوخ می کند زیرا به یک هنجار (نرم) اجتماعی
تبدیل شده است. خطر اینکه فساد به عادت واره ها و ناخودآگاه ما برود، بسیار بیشتر
است.
توکلی
نیز با تاکید بر اینکه نباید به یک تعریف از فساد خود را محدود کنیم، گفت: اکنون
برخی اشخاص و سیاستمداران اینقدر قدرتمند شده اند که نمی گذارند با فساد سیستمی
مبارزه شود.
وی
با بیان اینکه باید هزینه فساد را از نظر برخورد قضایی و اجتماعی بالا ببریم،
افزود: گزارش های تحقیق و تفحص در صحن علنی مجلس خوانده می شود و اسناد پشتیبان آن
محرمانه است اما دانشجویان می توانند با ارایه معرفی نامه به آنها دسترسی داشته
باشند.
عابدی
جعفری با تاکید بر نقش کارگزار در نظام های دموکراتیک و تاثیر آن بر ساختارها گفت
به دلیل رویکردهای گوناگون تعاریف متفاوتی برای فساد سیستمی داده شده است که
مفهومی یا مصداقی هستند. از آنجا که نهادهای بین المللی هنوز به یک تعریف یکسان از
فساد نرسیده اند برای آن فقط مصداق هایی را تعریف کرده اند.
وی
افزود: یک سطح از فساد به قوه مجریه برمی گردد و سطح دیگر به
جایگاه تصویب مقررات برای اجرا یعنی قوه مقننه، تشخیص مصلحت نظام و.... همچنین اگر
مشکلات ساختاری نظام مانند اقتصاد برطرف نشود فساد از میان نمی رود.
وی
با تاکید بر اینکه در ساختار اقتصاد نفتی، دولت پاسخگو نخواهد بود، سه مولفه کلیدی
قانونگرایی، شفافیت و پاسخگویی را برای مبارزه با فساد مهم ارزیابی کرد.
راغفر
با تاکید بر اینکه یکی از عوامل بروز فساد در ایران حاکمیت تفکر نئولیبرالیستی در
برخی حوزه ها است که جریان جهانی شدن را دنبال می کند، گفت: این تفکر سه راهبرد
مهم دارد: اجتماعی کردن و پرتو افکندن بر قربانیان خود یعنی فقرا، آسیب دیدگان،
محرومان و... که در اثر سیاست های اقتصادی از جامعه بازمانده اند، تسخیر قربانیان
با جرایم گوناگون و کیفری کردن رفتار آنان. در مرحله بعدی نیز درمان قربانیان قرار
دارد که پزشکان و وکلا برندگان این حوزه هستند.
وی
تاکید کرد در بررسی های جامعه شناختی نباید از عوامل و زمینه های اجتماعی ساخت
قربانیان غافل شد و فقط آنان را متهم کرد.
قانعی
راد نیز در جمع بندی مباحث بر نقش نقادی رسانه ها و بایسته های افزایش تحمل در
برابر آنها تاکید کرد و گفت: با وجود نفوذ برخی نگاه های بازاری به سیستم آموزش
عالی و پیوند دانشگاه و سیاست، هنوز دانشگاه سالم ترین بخش اجتماعی است که می
تواند اثرگذار باشد.
منبع:
ایرنا
*گروه
پژوهش و تحلیل خبری