آیا انقلاب بنزینی ایران با تک نرخی کردن خاموش می شود؟

پایگاه خبری تحلیلی فولاد (ایفنا)- بنابر مصوبه جدید دولت، بنزین به صورت تک نرخی و با قیمت 1000 تومان عرضه می شود. با تصویب این مصوبه که با هدف جبران کسری بودجه هدفمندی یارانه ها صورت گرفت، سهمیه بندی بنزین از ساعت 24 سه شنبه شب بعد از حدود 8 سال متوقف خواهد شد و بنزین مانند قبل از تیرماه 1386، به صورت تک نرخی و بدون سهمیه بندی عرضه می شود.

طرحی که اجرای آن تاثیر چشمگیری بر روی کنترل میزان مصرف و واردات بنزین در نیمه دوم دهه 80 و نیمه اول دهه 90 داشت و نقشی کلیدی در اجرای طرح هدفمند سازی یارانه ها، توسعه صنعت CNG و ناکامی تحریم صادرات بنزین به ایران توسط غرب داشت.

قطع تولید بنزین پتروشیمی، عدم مدیریت مناسب تعمیرات اساسی پالایشگاه شازند اراک و کاهش تولید بنزین این پالایشگاه، پیشرفت کند طرح‌های توسعه پالایشگاه های موجود و عدم پیگیری مناسب برای تسریع در بهره برداری از طرح عظیم پالایشگاه ستاره خلیج فارس، نگرانی ها درباره عواقب و هزینه های اقتصادی، اجتماعی و امنیتی تصمیم بنزینی اخیر دولت را افزایش داده است.
بخصوص آنکه این اقدام دولت منجر به از بین رفتن ابزار انگیزشی مردم برای مدیریت مصرف بنزین خود می شود.        
بر همین اساس، انتظار می رود بار دیگر افزایش شدید میزان مصرف و واردات بنزین با روندی مشابه اواخر دولت اصلاحات را شاهد باشیم.
در نیمه دوم دهه 70 و نیمه اول دهه 80، مصرف بنزین در کشور روندی شدیدا صعودی داشت و این موضوع در کنار عدم توجه وزارت نفت دولت اصلاحات به ساخت پالایشگاه های جدید موجب شده بود که میزان تولید بنزین در کشور جوابگوی مصرف داخلی آن نباشد.

بر همین اساس، میزان واردات بنزین در این دوره زمانی به شدت افزایش یافت به گونه ای که در سال 1385، میزان واردات این فرآورده نفتی به حدود 27.5 میلیون لیتر در روز رسید.

همین موضوع سبب شد تا اقتصاد کشور وابستگی شدیدی به واردات بنزین پیدا کند و هم بخش قابل توجهی از درآمدهای ارزی حاصله از صادرات نفت برای واردات این فرآورده نفتی استفاده شود (حدود 6 میلیارد دلار در سال 1385) و هم غرب برای استفاده از این نقطه ضعف برای اخلال در زندگی مردم و ضربه زدن به نظام، طمع پیدا کند.

همانطور که در نمودار بالا مشخص است، میزان رشد مصرف بنزین در نیمه دوم دهه 70، 5.8 درصد بود که در نیمه اول دهه 80 به 10.1 درصد افزایش یافت. همچنین میزان رشد مصرف بنزین در نیمه دوم دهه 70، 19.2 درصد بود که در نیمه دهه 80 به 42.1 درصد افزایش یافت.
با توجه به ریسک بالای وابستگی شدید کشور به واردات بنزین از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و امنیتی، دولت به دنبال راهکارهایی کوتاه مدت برای کاهش واردات این فرآورده نفتی بود.
از آنجایی که افزایش تولید بنزین از طریق احداث پالایشگاه های جدید یا افزایش ظرفیت و بهینه سازی پالایشگاه های فعلی یا کاهش مصرف بنزین از طریق آزاد سازی قیمت فرآورده های نفتی (هدفمندی یارانه ها) در کوتاه مدت قابل اجرا نبودند، راهبرد کاهش مصرف بنزین از طریق سهمیه بندی کردن آن انتخاب شد.
هرچند انتخاب این راهبرد در وزارت نفت در اواخر دولت اصلاحات صورت گرفت ولی بخش اعظم عملیات اجرایی آن از اوایل سال 1385 و همزمان با قوت گرفتن زمزمه های تصویب طرح تحریم فروش بنزین به ایران توسط آمریکا انجام شد.

در همین دوره زمانی، مرکز بررسی امنیت جهانی آمریکا (Institute for the Analysis of Global Security) (1) در دسامبر 2006 (دی ماه 1385) گزارشی درباره برنامه طرح های ایران برای شکست تحریم های احتمالی غرب در زمینه بنزین  با عنوان «انقلاب گاز (بنزین) احمدی نژاد- طرحی برای شکست تحریم های اقتصادی» منتشر کرد.
در بخشی از این گزارش آمده بود: «پیشنهاد دهندگان تحریم ها، آسیب پذیری استراتژیک ایران را نشانه رفته اند که عبارت است از: کسری ظرفیت پالایشگاهی برای تامین نیاز داخلی به بنزین و دیگر محصولات نفتی پالایشی ضروری ... تحریم همه جانبه ای که برای واردات بنزین در دست مطالعه است، می تواند شدیدا اقتصاد ایران را زمین گیر و فلج کند.
بدون سوخت وارداتی برای حمل و نقل، این کشور ثروتمند نفتی که دومین تولید کننده نفت اوپک است، قادر نخواهد بود تا ناوگان وسایل نقلیه اش را به حرکت اندازد و آشوب اجتماعی به زودی می تواند فوران کند و به سرعت رژیم افراطی جمهوری اسلامی را تضعیف کرده و رو به زوال برد».

نهایتا در اوایل تیرماه سال 1386، اجرای طرح سهمیه بندی بنزین براساس بند «و» تبصره 13 قانون بودجه 1386 آغاز شد.         
با اجرای این طرح، رشد 10.1 درصدی مصرف بنزین در نیمه اول دهه 80 متوقف شد و میزان مصرف بنزین در محدود 60 تا 70 میلیون لیتر در روز در هشت سال اخیر کنترل شد.
این در حالی بود که مصرف بنزین کشور در صورت عدم اجرای این طرح، در سال 1389، سه رقمی می شد و در سال 93 به حدود 160 میلیون لیتر در روز می رسید.
در نتیجه این مدیریت مصرف بنزین، واردات این فرآورده نفتی نیز بعد از اجرای طرح سهمیه بندی بنزین با کاهشی 83.5 درصدی نسبت به سال پایه (سال 1385) به 4.5 میلیون لیتر در روز در سال 1393 رسید و همچنین سهم واردات در تامین بنزین مورد نیاز کشور از 37 درصد در سال پایه به 6.5 درصد در سال گذشته رسید.
این در حالی بود که سهم واردات در تامین بنزین کشور در صورت عدم اجرای این طرح از ابتدای دهه 90 به بیش از 50 درصد می رسید یعنی میزان واردات بنزین از سال 1390 به بعد قطعا بیشتر از میزان بنزین تولیدی در داخل کشور بود.
طبیعتاً چنین وابستگی عمیق و گسترده ای به واردات بنزین، پیامدها و هزینه های منفی فراوانی از لحاظ امنیتی و سیاسی برای کشور داشت.

البته افزایش تولید بنزین کشور هم با اجرای طرح های متعدد بنزین سازی و بهینه سازی و افزایش ظرفیت در پالایشگاه های نفت کشور (بخصوص طرح افزایش ظرفیت و بهینه سازی پالایشگاه شازند اراک) در سالهای اخیر و هم با تامین بخشی از نیاز داخلی به این فرآورده از طریق تولید در واحدهای پتروشیمی داخلی (از مرداد 1389 تا اوایل سال گذشته) و از طرف دیگر افزایش مصرف CNG در سال های اخیر، نقش موثری در کاهش واردات بنزین ایفا کرد.